رصد کیفیت اینترنت در ایران بی‌اثر بوده است 

در این بین آمارهای رسمی حاکی از آن است که رضایت کاربران از اینترنت به‌شدت پایین است و همچنین ایران در میان باقی کشورها در این زمینه وضعیت مناسبی ندارد.

آمار بی‌اعتبار اسپیدتست

موضوع کنترل کیفیت اینترنت با فراگیری شبکه‌های اجتماعی در ایران بیشتر مطرح شد و در نهایت نیز محدودیت‌ها و فیلترینگ بودند که نیاز به شفافیت درباره کیفیت اینترنت را آشکار کردند و در این راستا سایت‌هایی مانند نت‌سنج پایه‌گذاری شدند. در بهمن ۱۳۹۸ رئیس سازمان تنظیم مقررات و ارتباطات رادیویی در یک نشست خبری درباره «راه‎اندازی سامانه نت‌سنج‌پلاس و قابلیت‌های آن» اعلام کرد: «در این سامانه علاوه بر ثبت شکایات از اپراتورها، مشترکان هر اپراتور می‌توانند از میزان و نوع شکایاتی که از اپراتور آنها شده، مطلع شوند و یک شکایت خاص در اپراتور مورد نظر خود را با اپراتورهای دیگر مقایسه کنند. علاوه بر این، بالاترین میزان شکایات از هر اپراتور نیز در این سامانه درج می‌شود. افراد در این سامانه می‌توانند تعرفه سرویس‌های مختلف اپراتور را بر اساس کارکرد هر کدام مشاهده و با یکدیگر مقایسه کنند؛ به بیان ساده‌تر در تمام کارکردهای موجود در این سامانه، اپراتورها رتبه‌بندی می‌شوند. همچنین کاربران می‌توانند کیفیت پوشش اپراتورهای مختلف را در تکنولوژی‌های ۳G و ۴G در منطقه‌ای که هستند، مشاهده کنند. در واقع آنچه برای کاربران ما اهمیت دارد، انتخاب و خرید خدمت مورد نظر است و همچنین مشترکان می‌خواهند بدانند دیگر کاربران یک اپراتور تا چه میزان از آن راضی هستند و چه شکایتی از آن شده است.»

پس از آن نیز سایت‌های‌ بین‌المللی مانند اسپیدتست مورد توجه قرار گرفتند؛ سامانه‌ای که در دولت سیزدهم و زمان وزارت عیسی زارع‌پور مرجع اصلی دولت برای پایش کیفیت اینترنت قرار گرفت. حالا اما با گذشت بیش از دو سال از فیلترینگ گسترده و انتشار گزارش‌های مختلف از پایین بودن کیفیت اینترنت در ایران، شفافیت در این باره بیش از هر زمان دیگری اهمیت پیدا کرده است و مردم می‌خواهند بدانند اختلال و قطعی اینترنت تا چه اندازه است، در چه ساعتی برای فعالیت آنها در فضای آنلاین مشکل ایجاد می‌شود و در نهایت تا کی باید با این مشکلات دست‌وپنجه نرم کنند. در پی این درخواست‌ها ستار هاشمی، وزیر ارتباطات نیز مدتی پیش اعلام کرد کیفیت اینترنت به صورت لحظه‌ای از سوی وزارتخانه رصد می‌شود؛ گفته‌ای که واکنش‌های متعددی از سوی کارشناسان به دنبال داشت. آنها می‌خواستند بدانند اگر وزارتخانه مرتب در حال بررسی کیفیت اینترنت است، پس چرا برای اختلال‌ها و قطعی‌های متعددی که وجود دارد هیچ چاره‌ای اندیشیده نمی‌شود. تعداد این سامانه‌ها همچنان در حال افزایش است و محمدتقی شفیعی، سرپرست دفتر نظارت بر خدمات ارتباطی و فناوری اطلاعات سازمان تنظیم مقررات و ارتباطات رادیویی در گفت‌وگو با «دنیای اقتصاد» معتقد است که اکنون بیش از ٨٠ سامانه برخط برای رصد و پایش کیفیت اینترنت در سطح کشور وجود دارد. او همچنین با اعلام اینکه سامانه‌هایی برای رصد و پایش لحظه‌ای نیز در حال حاضر وجود دارند، می‌گوید: «علاوه بر سامانه‌های برخط، ۳ سامانه برخط مجزا برای رصد و پایش لحظه‌ای وضعیت سایت‌های اپراتورهای شرکت ارتباطات سیار ایران و دو شرکت خدمات ارتباطی روی نقشه کشوری ایجاد شده است که سامانه‌های مذکور قابلیت بررسی دلایل قطعی هر یک از سایت‌های اپراتورهای سیار را مهیا ساخته و وزیر نیز به آن دسترسی دارد.»

کارشناسان نیز این تعدد سایت‌های مربوط به پایش کیفیت اینترنت را در ایران تایید می‌کنند و معتقدند اکنون برخی از آنها نیز به صورت خصوصی بالا آورده شده‌اند. آرین اقبال، کارشناس شبکه در این باره به «دنیای اقتصاد» می‌گوید: «اکنون در ایران هنوز نت‌سنج وجود دارد. از سوی دیگر، هر اپراتور هم سایت‌های مخصوص به خود را دارد؛ یعنی هر کدام از سرویس‌دهنده‌های اینترنت خود یک سایت دارند. همچنین در این بین تعدادی از سامانه‌های فعال هم وجود دارند که متعلق به نهاد خاصی نیستند و به صورت خصوصی بالا آورده شده‌اند و در نت‌سنج افراد می‌توانند کیفیت اینترنت را اندازه‌گیری کنند. بر اساس روالی که آذری‌جهرمی راه انداخته بود مردم می‌توانستند کیفیت اینترنت خود را اندازه‌گیری کنند و اگر سرعت پایین ارزیابی می‌شد، این قابلیت وجود داشت که شکایت خود را در سامانه متعلق به سازمان تنظیم مقررات ثبت کنند. در مجموع نمی‌توان گفت این سایت‌ها قابلیت این را دارند که روی کیفیت اینترنت تاثیری داشته باشند.»

این کارشناس شبکه، منبع اصلی پایش اینترنت در دولت سیزدهم و زمان وزارت عیسی زارع‌پور را نیز سایت اسپیدتست می‌داند؛ سامانه‌ای که هر چند در دولت‌های قبلی هم به آن مراجعه می‌شد، اما در دولت سیزدهم به عنوان پایه اصلی رصد اینترنت قرار گرفت. در حالی هنوز هم اسپیدتست برای پایش کیفیت اینترنت در ایران توسط وزارت ارتباطات اعتبار دارد و در بسیاری از اظهارات به آن ارجاع داده می‌شود که بر اساس گزارش چهارم کیفیت انجمن الکترونیک کارشناسان از طریق تحلیل داده‌های پایگاه Ookla دریافته‌اند که ۷۰درصد دستگاه‌هایی که داده‌های آنها در گزارش فصل سوم میلادی اسپیدتست استفاده شده است، در شهر تهران بوده و در نهایت نیز اینترنت ثابت نسبت به اینترنت همراه، سهم بیشتری را به خود اختصاص داده است. بر اساس این یافته‌ها، بسیاری از استان‌های کشور بدون داده بوده‌اند یا داده‌های آنها کمتر بررسی شده است. همه این دلایل باعث شده است که اسپیدتست معیار بی‌اعتباری برای ارزیابی اینترنت در سطح کشور باشد.

معیاری برای شفافیت و مطالبه‌گری

فعالان این حوزه معتقدند در حالی سایت‌های پایش اینترنت متعددی برای رصد کیفیت اینترنت راه‌اندازی شده‌اند که تا کنون تاثیر مستقیمی بر این امر نداشته‌اند؛ این سایت‌ها در واقع باید واسطه‌ای برای مطالبه‌گری باشند. کارشناسان معتقدند برای برداشتن گام مثبت در این زمینه لازم است دولت سازوکاری راه‌اندازی کند که کاربر نهایی بتواند با استفاده از آن کیفیت حقیقی اینترنت مورد استفاده خود را بسنجد. سعید سوزنگر، کارشناس شبکه در این باره به «دنیای اقتصاد» توضیح می‌دهد: «این سامانه‌ها تاثیری بر بهبود کیفیت اینترنت ندارند و تنها بخشی از وضعیت موجود را نشان می‌دهند. البته این اطلاعات هم در همه ابعاد نیست. اکنون روش‌هایی در دنیا وجود دارد که در ایران از آن به صورت گسترده استفاده نمی‌شود. در این روش‌ها تاثیر قطعی‌ها و فیلترشکن‌ها بر کاربر نهایی بررسی می‌شود؛ برای مثال در گونه‌ای از این روش‌ها علاوه بر پارامترهایی که بررسی شده است، به کاربر نهایی اجازه تست می‌دهند که وضعیت خود در دیتاسنتر، سرورهای واتس‌اپ، فیس‌بوک و دیگر پلتفرم‌ها و شبکه‌های اجتماعی را بررسی کند. اما ما امکاناتی نداریم که وضعیت کاربر را نمایش دهد. اگر چنین تست‌هایی وجود داشته باشند می‌توان متوجه شد که کاربر نهایی چه روندی را تجربه می‌کند؛ زیرا ممکن است ارتباط بین دو پیوند اختلال داشته باشد، اما برای کاربر محسوس نباشد یا حتی برعکس، ممکن است دو لینک روی رادار اختلالی نشان ندهند، در حالی که کاربر نهایی کاملا آن را احساس می‌کند.»

سوزنگر، کاربرد اصلی این سامانه‌ها را مربوط به شفافیت می‌داند و در این باره نیز می‌گوید: «هر فرد به عنوان یک شهروند می‌خواهد بداند چه میزان ترافیکی تبادل می‌شود و بر اساس آن می‌توان از اختلال‌های به وجود آمده مطلع شد. فارغ از این موضوع اصل شفافیت نیز مهم است. ما می‌خواستیم بدانیم چه میزان ترافیکی وجود دارد و متناسب با رشد میزان ترافیک داخلی، ترافیک بین‌الملل هم افزایش پیدا می‌کند یا خیر. البته اکنون دیگر ترافیک بین‌الملل اعلام نمی‌شود. همچنین نیاز است که گروه‌های مختلف ابزارهایی را راه‌اندازی کنند که سنسورهایی در خانه‌های مردمی که اشتراک تهیه می‌کنند راه‌ بیندازند. این ابزارها آنالیزی انجام می‌دهند و ترافیک داخل کشور را بررسی می‌کند که چطور به دست کاربر نهایی می‌رسد.»

ایجاد اختلالات عمدی؟

کارشناسان معتقدند که این سامانه‌ها - با وجود تعدد- مشکلاتی دارند که باعث می‌شود عملا هیچ کدام از آنها نتوانند عملکرد مثبتی از خود به جا بگذارند. آرین اقبال در خصوص مشکلات این سامانه‌ها در ایران به «دنیای اقتصاد» می‌گوید: «مشکل اساسی در درجه اول مربوط به این است که این سایت‌ها فقط کیفیت ارتباط معمولی http را اندازه‌گیری می‌کنند؛ یعنی تمرکز بیشتر آنها روی فعالیت‌هایی مانند دانلود کردن فیلم از یک سایت یا آپلود کردن فیلم است، اما برای پروتکل‌های پیشرفته‌تر امکان اندازه‌گیری توسط این سایت‌ها وجود ندارد. مورد دوم مربوط اختلال مبتنی بر پروتکل است؛ یعنی وزارت ارتباطات برای مقابله با فیلترشکن‌ها اقدام به ایجاد اختلال در پروتکل‌ها می‌کند و همین موضوع به افت کیفیت منجر می‌شود. به همین دلیل هم چیزی که در اسپیدتست مشاهده می‌شود با چیزی که در عمل تجربه می‌شود، متفاوت است. به بیان دیگر، هنگامی که یک کاربر در اسپیدتست سرعت خود را اندازه‌گیری می‌کند سرعت قابل قبولی را نشان می‌دهد، اما وقتی می‌خواهد یک فیلم دانلود کند مدام حین دانلود با قطعی مواجه می‌شود. البته وزارت ارتباطات هیچ‌وقت ایجاد چنین اختلالاتی را قبول نکرد، ولی شواهد آن کاملا موجود و به صورت فنی هم قابل اثبات است.»

علاوه بر این سایت‌ها، دولت سیزدهم در ابتدای سال ۱۴۰۲ از راه‌اندازی سامانه مانیتورینگ خبر داده و اعلام کرده بود که این سامانه قرار است جایگزین سایت مرکز تبادل ترافیک داده تهران شود که از حدود پنج ماه پیش از آن از دسترس خارج شده بود. معاون فنی مدیرعامل شرکت زیرساخت در آن زمان در مصاحبه‌ای مدعی شده بود که آنها سایت را از دسترس خارج نکرده‌اند و پیمانکار این وب‌سایت به‌دلیل به‌روز نبودن اطلاعات، آن را غیر فعال کرده است. کارشناسان در این خصوص معتقد بودند که سامانه جدید تفاوت چندانی نخواهد داشت و احتمالا آمار و ارقام دقیقی ارائه ندهند و تنها مانند گزارش‌های سالانه شرکت زیرساخت و وزارت ارتباطات، به نمایش ارقام مبهمی در قالب درصدها و تناسب‌های غیرقابل بررسی کارشناسانه اکتفا کند.

با این حال این سامانه از همان زمان غیرفعال باقی ماند تا اینکه در ۱۷ دی ماه امسال بهزاد اکبری، مدیرعامل شرکت ارتباطات زیرساخت، در صفحه شخصی خود در پلتفرم ایکس خبر در دسترس قرار گرفتن مجدد این سامانه را اعلام کرد و نوشت: «ترافیک IXP تهران و سایر مراکز مجددا به‌صورت لحظه‌ای قابل دسترس برای عموم شد.» کارکرد اصلی IXP این است که امکان تبادل مستقیم ترافیک بین شبکه‌های مختلف را بدون نیاز به عبور از اینترنت بین‌المللی فراهم کند تا با این کار میزان تاخیر شبکه کاهش پیدا کند و ضمن بهبود کیفیت خدمات، هزینه‌های پهنای باند هم کمتر می‌شود. آرین اقبال در خصوص فعالیت دوباره این سامانه به «دنیای اقتصاد» می‌گوید: «در آن زمان قول داده بودند که دو ماه بعد از توقف IXP یک نسخه جدید از آن را بالا بیاورند، اما این موضوع همچنان در تعلیق باقی ماند تا اینکه در نهایت این نسخه جدید جایگزین آن شده است. کار شبکه IXP این است که ترافیک داخلی را رصد می‌کند؛ یعنی همان چیزی که از نظر فنی به آن اینترنت ملی گفته می‌شود. پیش از این مشخص نبود که دقیقا چه مقدار دیتا بین اپراتورها جابه‌جا می‌شود، یعنی تنها آماری که وجود داشت آمار رسمی مربوط وزارت ارتباطات بود. در زمان محمدجواد آذری‌جهرمی این آمار تقریبا منظم منتشر می‌شد. بعد از آن در زمان وزارت عیسی زارع‌پور کلا آمار قطع شد. تنها گزینه‌ای که وجود داشت این سایت بود، اما آن هم به دلیل کامل نبودن دیتاها متوقف شد.»

سعید سوزنگر، کارشناس دیگر شبکه، در این باره به «دنیای اقتصاد» می‌گوید: «در دولت ابراهیم رئیسی و دوران وزارت عیسی زارع‌پور این سایت خاموش و از دسترس خارج شد. حتی گزارش‌های مربوط به سامانه ۱۹۵ هم از یک تاریخ به بعد دیگر نشان داده نمی‌شد، زیرا  نمی‌خواستند مشخص شود که چه میزان ترافیکی در حال انتقال است. البته متخصصان می‌توانستند بر پایه این اطلاعاتی که رد و بدل می‌شد، مواردی را تشخیص دهند و در مورد آن صحبت و مطالبه‌گری کنند.»

کم توجهی به نارضایتی کاربران ایرانی

تمام این پیگیری‌ها در زمینه راه‌اندازی سامانه‌های متعدد پایش کیفیت و مطالبه‌گری کارشناسان در حالی است که بر اساس آمارهای رسمی طی سال‌های گذشته کیفیت اینترنت در ایران وضعیت خوبی ندارد و کاربران در شبکه‌های اجتماعی از قطعی و اختلال اینترنت خود می‌گویند. در این بین موسسه دیتاک گزارشی تهیه کرده و در آن به ارزیابی میزان رضایت مردم از اینترنت با تکیه بر توییت‌های آنها در شبکه اجتماعی ایکس پرداخته است. بر اساس این داده‌ها، اکنون احساسات منفی ابراز شده توسط کاربران از انواع اینترنت ثابت و همراه در ایران بیش از ۴۶ درصد است. نارضایتی برای استفاده از اینترنت‌های همراه نیز بیش از ۶۷ درصد نوشته‌ها را به خود اختصاص داده است. این در حالی است که میزان توییت‌های مثبت برای استفاده از انواع اینترنت در ایران بیش از ۲۸ درصد ارزیابی نشده است. در این بین بیش از ۷۰ درصد شکایات به دو موضوع مربوط می‌شود؛ کیفیت اینترنت و فیلترینگ.

همچنین بر اساس گزارش چهارم انجمن الکترونیک از کیفیت اینترنت در ایران که در دی ماه امسال منتشر شد، اینترنت در کشور شرایط  مناسبی ندارد. بر این اساس، کیفیت اینترنت در دو فصل تابستان و پاییز ۱۴۰۳ نسبت به گزارش پیشین که در تیر امسال منتشر شد، تغییر خاصی نکرده است و همچنان در وضعیت نامناسب به سر می‌برد. در این راستا، تداوم سیاست‌های محدودکننده‌ داخلی، تحریم‌های یک‌جانبه‌ خارجی و مشکلات گسترده در شبکه دسترسی، باعث شده است که تجربه کاربری اینترنت در ایران با سه گزاره‌ کُند، پراختلال (دومین کشور از انتهای جدول بعد از میانمار و اوکراین) و محدود (بعد از چین در جایگاه ۹۹ از ۱۰۰کشور) توصیف شود.

بر اساس گزارش Google Crux، کیفیت اینترنت ایران در رتبه ۹۱ و بر اساس داده‌های OONI در رتبه ۹۹ از ۱۰۰کشور است. در تجمیع این دو شاخص، کیفیت اینترنت ایران در جایگاه ۹۵ از ۱۰۰ کشور ایستاده است. داده‌های گزارش چهارم کیفیت اینترنت همچنین نشان می‌دهد که ایران پس از چین، محدودترین اینترنت جهان را دارد. برای رسیدن به این نتیجه، کارشناسان انجمن تجارت الکترونیک، ۱۰۰دامنه اینترنتی Origin را با استفاده از پایگاه داده‌ OONI بررسی کرده‌اند. سپس دامنه‌هایی که بیشترین پوشش را در میان این کشورها داشتند معیار قرار دادند؛ نتیجه آن شده است که در آبان امسال تعداد دامنه با فیلترینگ یا اختلال بالای ۵۰درصد در مقایسه با مدت مشابه سال گذشته تغییر معناداری نداشته است. پویا پیرحسینلو، رئیس کمیسیون اینترنت و زیرساخت انجمن تجارت الکترونیک، در نشست رونمایی از چهارمین گزارش کیفیت اینترنت در ایران درباره اختلال‌های موقت در ماه‌های اخیر تصریح کرد: «اختلال‌های موقت به‌ دلیل قطعی لینک‌های بین‌الملل در ماه‌های گذشته رخ داد که جزئیات آن را شرکت ارتباطات زیرساخت اعلام کرد.

دومین اختلال‌ها ناشی از حملات دی‌داس بود، اما اتفاق خوبی که رخ داد این بود که سامانه شفاف‌سازی در این زمینه بازگشایی شد و مورد دیگر اختلال در اینترنت موبایل به‌ دلیل قطعی برق بود.» طبق صحبت‌های پیرحسینلو، مهم‌ترین رخدادهای مثبت و منفی ۶ماه گذشته مرتبط با کیفیت اینترنت در ایران وعده رفع فیلترینگ بوده است؛ منفی از جهت طولانی و فرسایشی شدن تحقق این وعده و مثبت از این جهت که سرانجام بخشی از این وعده صورت پذیرفت. او همچنین گفت: «میزان اختلال‌ها روند کاهشی داشته است، اما هنوز به میزان کیفیت اینترنت در شهریور١۴٠١ نرسیده‌ایم. با این حال با توجه به اقداماتی که صورت گرفته است، اگر این روند ادامه پیدا کند، امیدواریم در اواسط زمستان١۴٠٣ از لحاظ شاخص میزان اختلال به همان وضعیت شهریور١۴٠١ برسیم.» کارشناسان معتقدند دولت باید علاوه بر تهیه راهکاری برای سنجش هر چه بیشتر کیفیت حقیقی اینترنت در ایران توسط کاربر نهایی، هر چه سریع‌تر میزان و تعداد قطعی‌ها را به حداقل برساند. آنها همچنین معتقدند دولت باید در زمینه رفع فیلترینگ نیز شفافیت بیشتری داشته باشد و به‌طور دقیق مشخص کند که چه اپلیکیشن‌هایی و در چه زمانی رفع فیلتر خواهد شد.